Het filosofische idee achter ontwerp van Arnhemse koepelgevangenis
Slechts één bewaker voor honderden gevangenen
ARNHEM - De Koepelgevangenis in Arnhem (Lombok) is al lang geen gevangenis meer. En hoewel het rijksmonument meegaat met zijn tijd, is het principe waarop het is gebouwd eeuwenoud. Maar wat maakt de koepelgevangenis zo bijzonder?
Door Milla Helfferich
In Nederland staan drie koepelgevangenissen. Die in Arnhem en Haarlem zijn ontworpen door Johan Metzelaar, de koepelgevangenis in Breda door zijn zoon. De bouw van de Arnhemse koepel begon in 1882 en in 1886 werd de gevangenis in gebruik genomen. Het is jaren lang onderdeel geweest van penitentiaire inrichting De Berg, en vanaf 2013 was het een Huis van Bewaring.
In 2015 sloot het Huis van Bewaring de deuren en wees het COA de voormalige gevangenis aan als opvangcentrum voor vluchtelingen. Inmiddels is het complex geregistreerd als rijksmonument.
Nieuwe eigenaren hebben in de voormalige gevangenis onder meer een escaperoom en terras de Buitenlucht gerealiseerd, men kan er terecht voor een GPS Game en rondleidingen en de binnenruimte van de koepel biedt plek aan evenementen, congressen en beurzen.
Terug naar het ontwerp van de gevangenis. Het idee daarachter vindt zijn oorsprong nog vóór Metzelaar. Wat het ontwerp uniek maakt is het idee over hoe macht werkt.
Panopticum
Hoewel het door verschillende verbouwingen niet meer helemaal overeenkomt met het originele ontwerp, is het gebouw een voorbeeld van een zogeheten panopticum. Dat is het architectonisch ontwerp dat filosoof Jeremy Bentham in 1791 ontwierp. Een panopticon zou het mogelijk maken 'grote groepen te controleren, te disciplineren, te bewaken, bestuderen, vergelijken en te verbeteren'.
Het gebouw is rond, met in het midden één bewakerspost en daaromheen in een cirkel alle cellen. De gevangenen konden altijd de bewakerspost zien (niet de bewaker zelf) en het idee was dat de bewaker op zijn beurt wel altijd alle gevangenen kon zien.
Nooit onbespied
De gevangenen konden altijd bekeken worden en hadden het gevoel dat zij niet één fout konden maken.
Zo was het mogelijk dat maar één bewaker, die in het midden in de bewakerspost zat, iedereen nauw in de gaten kon houden. De gevangenen voelden zich nooit onbespied.
Het is een bizarre gedachte: slechts één persoon kan meer dan 200 veroordeelden tegelijk bewaken. Maar het werkte zo goed, dat ontsnappen eigenlijk onmogelijk was. Het ontwerp is een van de allerbekendste gebouwen geweest in de geschiedenis om het gedrag van mensen te bewerken. Zo is het ook gebruikt voor sociale experimenten, als school en als werkplaats.
Volgens Bentham komt dit doordat de gevangenen continu kunnen zien dat de bewaker aanwezig is maar ze nooit zeker kunnen weten of de bewaker naar hen kijkt of niet. Vanuit de cel kunnen ze namelijk altijd de bewakerspost zien maar ze kunnen, door de geblindeerde ruiten van de bewakerspost in het oorspronkelijke ontwerp, niet zien of de bewaker naar hen kijkt!
Zelf-onderwerping
Zo weten de gevangenen nooit zeker of er op ze gelet wordt of niet. Ze zijn constant alert en blijven zich goed gedragen, was het idee. Dit noemt Bentham ‘zelf-onderwerping’. Je zou kunnen zeggen, de gevangenen zijn eigenlijk allemaal hun eigen bewaker.
Leuk al die geschiedenis… maar wat hebben we er nu nog aan? In 1975 probeerde de moderne filosoof Michel Foucault ons aan het principe van de koepelgevangenis te herinneren. Hij noemde het gevoel dat je continu bekeken kan worden ‘surveillance’. Het gaat om discipline: het altijd goed moeten doen, zegt Foucault. Hij stelt dat dit niet alleen in de gevangenis speelt, maar ook in de moderne samenleving.
Mensen zijn goed te beïnvloeden: we moeten ons aan heel veel (sociale) regels houden en worden hier de hele tijd (ook door elkaar!) op gecontroleerd. Foucault stelde eigenlijk: de samenleving is net als de koepel; je kan continu in de gaten gehouden worden.
Lente Zingo
in Elderveld
ARNHEM - Samen meezingen met bekende liedjes in combinatie met een bingo met leuke prijzen! Dat is Lente Zingo, een evenement voor de hele wijk, van jong tot oud. Gezellige zingbingo’s voor iedereen. Maandag 6 maart in De Gaanderij aan het Driemondplein 1 in Arnhem van 13.45 tot 15.45 uur. Aanmelden via gaanderij@swoa.nl of tel. 026-3810265.
Rommelmèrt
in de Beijer
ARNHEM - Tijd voor de voorjaarsopruiming! Gooi je spulletjes niet weg, maar maak er een ander blij mee en kom ze gezellig verkopen tijdens de Rommelmèrt in wijkcentrum de Beijer aan de Willem Beijerstraat 13 in Arnhem op zondag 12 maart van 11.00 tot 14.00 uur.
Je huurt al een tafel voor 5 euro. Aanmelden kan per mail tot 10 maart via beheerdebeijer@gmail.com. En uiteraard ben je ook welkom als je niets te verkopen hebt. Gezellig rondneuzen, hapjes en drankjes zijn verkrijgbaar.
Rondleiding
Erfgoedcentrum
ARNHEM - In het Erfgoedcenterum in Rozet Centrum aan de Kortestraat 16 in Arnhem is donderdag 9 maart van 14.00 tot 14.30 uur weer een rondleiding. In deze rondleiding word je in vogelvlucht meegenomen door de geschiedenis van Arnhem. Deelname is gratis, schrijf je wel even in. Vanaf 2 deelnemers gaat de rondleiding door. Er kunnen maximaal 8 personen deelnemen per rondleiding. De rondleiding duurt circa 30 tot 40 minuten. Inschrijven: rozet.nl/erfgoedcentrum/activiteiten.
Vanaf de Romeinen, het ontstaan van Arnhem als stad en hertog Karel van Gelre tot aan de Slag om Arnhem. Je hoort het verhaal bij enkele bijzondere objecten in het Erfgoedcentrum, zoals een opgegraven steen van het castellum Meinerswijk en de zegelstempel van de stad Arnhem.
