Op zoek naar sleutel om kerken open te houden
Liemerse protestantse kerken gaan intensiever samenwerken
LIEMERS - De zes PKN-gemeenten (Protestantse Kerk Nederland) in de Liemers intensiveren hun samenwerking. Op 24 september jl. ondertekenden de kerkgemeenschappen uit Didam, Duiven, Lathum/Giesbeek, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar hiervoor een intentieovereenkomst. Het doel: de fysieke vierplekken, de kerkgebouwen, openhouden én het waarborgen van activiteiten in het kader van inspiratie, bezinning en ontmoeting voor de hele Liemers. Eric van der Wal gaat dieper in op de achtergronden en de toekomst. Eric is lid van het kernteam dat de weg voor ondertekening van de intentieovereenkomst heeft voorbereid.
"Als ik mij goed herinner, schreef zo'n vier geleden de kerk in Lathum een brief naar de omliggende protestantse kerken met de vraag of het niet verstandig was om eens met elkaar om tafel te zitten om kennis te maken", vertelt hij over de start. In de brief stond verder: 'we merken dat overal de krimp toeslaat, het zal de komende tijd moeilijker worden voor ons als kerken, laten we eens kijken of we iets voor elkaar kunnen betekenen.' De brief was niet bedreigend, repte niet over fusie, maar was een warme uitnodiging voor een kennismakingsgesprek. Toen hebben in de Liemers een aantal 'snuffelgesprekken' plaatsgevonden maar daar bleef het bij." Twee jaar geleden namen Didam en Duiven het voortouw om dit proces weer te intensiveren.
In de afgelopen periode hebben vertegenwoordigers van gemeenteraden, pastoraat, diaconie en jeugd van de zes kerkgemeenschappen met elkaar kennis gemaakt en bij elkaar gezeten met de vraag "Hoe en waar kunnen we met elkaar samenwerken?" Naast de besturen en de leden van de werkgroepen zijn ook alle leden van de kerkgemeenschappen vanaf het begin meegenomen in het proces. Op bijeenkomsten voor kerkgangers en in de kerkbladen werden de leden geïnformeerd en betrokken bij de ontwikkelingen en werd om hun goedkeuring gevraagd. Eric verwoordt het mooi: "Samenwerken heeft pas zin als het idee voor samenwerking vanuit de mensen, vanuit de kerkgemeenschap, gedragen wordt." Eric gaat verder: "De meeste protestantse kerken hebben al een historie met samenwerken, maar ook met fusie. In de jaren 70 was er een eerste aanzet tot samenwerking met de 'Samen-Op-Weg' kerk die uiteindelijk resulteerde in een samensmelting van de Gereformeerde, de Nederlands Hervormde en de Lutherse Kerk tot de huidige PKN (Protestantse Kerk Nederland). Protestanten, zeker de ouderen, zijn dus al gewend aan en gericht op samenwerken."
Heeft deze historische ervaring de intentie voor intensivering van de samenwerking in de Liemers vergemakkelijkt? Eric: "Ik denk het wel omdat onze kerken dus op lokale schaal al eens zo'n proces hebben doorgemaakt. Waarbij dat eerdere proces van samenwerking misschien nog wel lastiger was omdat het toen ging om een samenvoeging van twee verschillende bloedgroepen (gereformeerden en hervormden) die ooit om hun redenen juist uit elkaar zijn gegaan." De voorgenomen intensievere samenwerking tussen de zes PKN-gemeenten in de Liemers lijkt daarom een stuk makkelijker uitvoerbaar. "Hier hoef je op godsdienstig ideologisch niveau niet 'hard aan de bak' om het zo te zeggen en dat was destijds bij die samenvoeging wel het geval."
De samenvoeging in het verleden heeft geleid tot het afstoten van kerkgebouwen. In Zevenaar verdween toen 'De Hoeksteen'. "Het afstoten van een kerkgebouw, daar lijden de leden van een kerkgemeenschap pijn aan. Een kerkgebouw is een gebouw waar je kerkt, waar je lief en leed deelt, waar je dopen en begrafenissen doet en het 'verdwijnen' ervan gaat dan mensen aan het hart. Dat is ook de reden om zo lang mogelijk alle vierplekken te behouden. Maar het kan best zijn dat op termijn tóch kerkgebouwen afgestoten moeten worden. Maar de inzet is om zo lang mogelijk alle fysieke vierplekken open te houden", verklaart Eric. "Overigens kan een vierplek ook bij mensen thuis zijn. Dat gebeurt nu niet, maar het sluit wel aan bij een Bijbeltekst: 'waar twee of drie mensen in mijn naam bij elkaar zijn, daar ben ik aanwezig'. Het gaat niet zozeer om de stenen waar het plaatsvindt, maar daar waar de mensen bij elkaar zijn, dáár is de kerk", legt Eric uit.
De protestantse kerken in de Liemers zien dat het aantal vrijwilligers afneemt terwijl zij voor een belangrijk deel juist op vrijwilligers zijn aangewezen. Ook het aantal professionals, dominees en kerkelijke werkers, is de laatste jaren fors teruggelopen, evenals het kerkbezoek. Vergrijzing en weinig aanwas aan de onderkant zijn hiervoor de belangrijkste redenen. Veel kerkgemeenschappen moeten of willen op een aantal punten hetzelfde doen, terwijl de menskracht afneemt. Denk bijvoorbeeld aan lezingen, workshops en excursies in het kader van Inspiratie, Bezinning en Ontmoeting. Tot een paar jaar geleden deed iedere kerkgemeenschap dat voor zichzelf met de inzet van vijf of zes vrijwilligers. Door bundeling van activiteiten gebeurt dat nu voor alle zes kerkgemeenschappen gezamenlijk door ook vijf of zes vrijwilligers, maar nu in totaal.
"Samenwerken is niet alleen noodzaak, maar biedt ook kansen. Veel werk zal nog steeds lokaal gebeuren, maar deskundigheidsbevordering bijvoorbeeld kan op regionaal niveau plaatsvinden. Zaken die in alle zes kerkgemeenschappen spelen, hoeven niet voor alle zes apart maar kan regionaal worden opgepakt en in één keer worden opgezet. De vierplekken, de kerkgebouwen, zijn allemaal monumenten, cultureel erfgoed ook. Subsidies zijn nodig om de monumenten te kunnen onderhouden, maar het aanvragen van een dergelijke subsidie is best tijdrovend. Als één kerkgemeenschap hiervoor het wiel heeft uitgevonden, kan een andere hiervan gebruik maken. Waarom zou iedereen zelf het wiel uitvinden?"
Een ander mooi voorbeeld van samenwerken en goed inspelen op de terugloop van het aantal professionals, zoals dominees, is de 'preekcarrousel'. Eens per jaar werken alle dominees over een afgesproken thema een eigen preek uit en houden zij die preek in alle zes kerkgemeenschappen: de 'preekcarrousel'. Dat is verfrissend. Naast eigen kleur en sfeer heeft iedere dominee ook zijn eigen kracht. De een is sterker in pastoraal werk, de ander in het opzetten van de preek en de derde heeft meer bestuurlijke kracht. Eric: "Dit is ook wat bedoeld wordt als men spreekt over 'elke gemeente heeft zijn eigen kracht'. Eigen kracht van de dominee, van de kerkgemeenschap zelf en van de vrijwilligers, want daar zit ook best enig verschil. In de ene gemeenschap zijn de vrijwilligers krachtig in het jeugdwerk en in een andere meer in het pastorale werk. Die eigen kracht en eigenheid van een kerkgemeenschap willen we behouden. Oók dit is een reden om de vierplekken open te houden, naast de al eerdergenoemde emotionele gebondenheid bij het eigen kerkgebouw. Maar natuurlijk kunnen we krachten ook bundelen, dat is ook een meerwaarde van samenwerken."
Eric over de financiën: "Een acute financiële nood is er nog niet, de benodigde financiële voorzieningen zijn op een bepaald niveau voorhanden. 'Levend geld' uit collectes en actie Kerkbalans is best veel. Mensen die erbij blijven of erbij komen zijn tot nu toe in staat om het 'levend geld' op peil te houden en dat vind ik wel bijzonder." Ruimten in en bij de kerkgebouwen worden verhuurd als alternatieve inkomstenbron. In tegenstelling tot de katholieke kerkgebouwen zijn de protestantse gebouwen een stuk kleiner. Daarmee zijn de exploitatiekosten ook lager.
Bottum-up
Nog een verschil tussen protestanten en katholieken als het gaat om samenwerkingsprocessen en al dan niet sluiten van kerkgebouwen is volgens Eric de kracht van de kerkgemeenschappen die in het protestantisme diep geworteld in de basis zijn. "We hebben wel overkoepelende organisaties, maar bij ons werkt het eerder vanuit de basis omhoog dán omgekeerd (bottum up in plaats van top down). Natuurlijk, als we op termijn niet gaan samenwerken, zal ons overkoepelend orgaan ook zeggen dat wij moeten gaan samenwerken. Maar in eerste instantie komt een beweging, zoals de intensivering van onze samenwerking in de Liemers, vanuit ons zelf, meer vanuit de kerkgemeenschap zelf dan van bovenaf opgelegd. En misschien is dat meteen het grote verschil met de katholieken waar veel meer door hogerhand wordt bepaald. Bisdommen maken de keuze dat er kerken gaan sluiten en welke kerken dan sluiten. De (lokale) katholieken zelf hebben hierover niet veel te zeggen."
Hoe gaat het verder, nu de intentieovereenkomst is getekend? Eric: "Bij de zes kerkgemeenschappen is informatie opgehaald en met behulp van deze informatie is een werkplan gemaakt. Dit werkplan wordt nu bij de zes kerkenraden besproken en moet dan door de zes kerkgemeenschappen worden goedgekeurd. Pas daarna gaan we aan de gang met het intensiveren van de samenwerking. De samenwerking vindt plaats op verschillende terreinen (kennis en ervaring, professionals, diaconie, beheer en jeugdwerk). We kijken hoe dit in de komende vijf jaren verloopt en evalueren dan de stand." De intensieve samenwerking moet de 'sleutel zijn' om de kerkgemeenschappen 'open' te houden.
